هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی به چه معنا است؟

احتمالاً تاکنون نام مفاهیمی همچون ذهن آگاهی و هنر درمانی به گوشتان خورده است؛ اما سؤال اینجاست که آیا با هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی نیز آشنا هستید؟ این مفهوم در مقایسه با هرکدام از مفاهیم بیان‌شده نسبتاً جدید است و اولین بار توسط روان­شناس و نویسنده­ ی مشهور، لوری راپاپورت در سال 2009 مطرح شد. راپاپورت در کتاب خود تحت عنوان «ذهن آگاهی و درمان­ های هنری» رسماً این مفهوم را معرفی کرد و بیان داشت که می­ توان از مزایای مهارت ذهن آگاهی، در قالب فعالیت­ های هنر درمانی استفاده نمود.

به‌صورت کلی چندین مفهوم در فرآیند هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی نقش دارند؛ اما همان‌گونه که از نام این روش پیداست، مفاهیم اصلی را می­ توان شامل هنر درمانی و ذهن آگاهی دانست. بنابراین پیش از آنکه در رابطه با مفهوم اصلی این روش صحبت کنیم، ضروری می­ نماید تا توضیحاتی را در رابطه با برخی از این مفاهیم بیان کنیم.

• ذهن آگاهی: اگرچه ذهن آگاهی ریشه در فلسفه­ ی شرق و آیین بودا دارد، اما در این فرآیند هیچ‌گونه مؤلفه‌ی مذهبی وجود نداشته و هرکس با هر عقیده ­ای می­ تواند از مزایای آن بهره­مند شود. در یک تعریف کلی، ذهن آگاهی را می­ توان به معنای زندگی در لحظه­ ی حال، به ­جای ماندن درگذشته و یا پیش­بینی آینده، تعریف نمود. به‌عبارت‌دیگر، در فرآیند ذهن آگاهی فرد این قابلیت را پیدا می ­کند تا به ­وسیله ­ی زندگی در زمان حال (رها کردن کلیه ­ی تنش­ های مربوط به گذشته و آینده)، آگاهی بیشتری نسبت به زمان حال و همچنین محرک­ های حسی خود پیدا کند.
• هنر درمانی: هنر درمانی فرآیندی روان­شناختی و روان ­درمانی است که در دهه ­ی چهارم از قرن بیستم شهرت یافت. به­ صورت کلی فرآیند اصلی این روش درمانی بدین شکل است که مخاطبین آن به ­وسیله ­ی هنر، راهی برای شناسایی و بیان آزادانه ­ی احساسات حقیقی خود پیدا می ­کنند؛ و درمانگر با تجزیه‌وتحلیل فرآیند و محصول نهایی، به بینش لازم برای درمان مخاطب خود می ­رسد.
• هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی: ترکیب مفاهیم ذهن آگاهی و هنر درمانی، منجر به ایجاد روشی جدید تحت عنوان «هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی» یا «هنر درمانی تمرکزگرا» شده است. چارچوب این روش درمانی بدین‌صورت است که در آن فلسفه­ ی روش ذهن آگاهی، با استفاده از ابزارهای موجود در روش هنر درمانی، فرصتی برای تجلی پیدا می­ کند. به‌عبارت‌دیگر در این روش درمانی شما با استفاده از ابزار هنر، به دنبال راهی برای کشف خود (به روشی آگاهانه) هستید. اگرچه تاکنون شواهد محکمی دال بر برتری این روش درمانی نسبت به درمان­ های دارویی وجود ندارد، اما بررسی­ ها و مطالعات میدانی صورت گرفته همگی حکایت از آن دارند که این روش درمانی چه در میان درمانگران و چه در میان مخاطبین، از مقبولیت بالایی برخوردار است. مطابق با آنچه راپاپورت به‌عنوان بنیان­گذار این روش درمانی بیان می­ کند، ایده­ ی اولیه ­ی این روش درمانی از مطالعات یوجین گندلین گرفته‌شده است. گندلین معتقد بود بیمارانی که بر ذهن و روح خود تسلط دارند، در فرآیند درمان از خود پیشرفت بیشتری نشان می ­دهند. بر همین اساس هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی، این فرصت را برای مخاطبین خود فراهم می ­آورد تا از طریق ابزار تخیل و زبان هنر، این ارتباط را با خویشتن خویش برقرار کنند؛ و نسبت به شناخت و بیان آنچه در باور و اندیشه­ ی آن­ها ریشه دوانده است، اقدام نمایند.

مزیت‌­های هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی

بر اساس مطالعات تجربی صورت گرفته، این روش می­ تواند نقش بسزایی در درمان اختلالات روانی ناشی از ناتوانی­ های جسمی داشته باشد. تحقیقات نشان می ­دهند که استفاده از این روش درمانی در مبتلایان به بیماری­ های عروق کرونری و انواع سرطان، منجر به کاهش سطح اضطراب و بهبود کیفیت زندگی آن­ها شده است. به ­صورت کلی می­ توان از این روش روان­ درمانی برای بهبود اختلالات ناشی از تنش­ های عصبی، اختلالات اشتها، اختلالات ناشی از سوءمصرف مواد مخدر، اختلالات افسردگی، مسائل و پیامدهای ناشی از استرس و اضطراب و همچنین کنترل خشم، بهره برد.

علاوه ­براین، برخی مزایا و پیامدهای مثبت ناشی از استفاده از روش هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی را می­ توان شامل موارد زیر دانست:

• بهبود و ایجاد ثبات روان­شناختی در فرد
• بهبود کیفیت زندگی
• تغییر در الگوهای ذهنی که منجر به افزایش تمرکز و آرامش می­ شود.
• توسعه­ ی بخش خاکستری مغز
• توسعه­ ی مسیرهای عصبی در مغز که منجر به افزایش تمرکز و خلاقیت هنری در فرد می ­شود
• بهبود مهارت­ های خودکنترلی در زمان آشفتگی روانی
• آگاهی فرد از شرایط جسمانی خود (آنچه احساس می­ کنید به چه معنا است؟)
• افزایش آگاهی عاطفی
• افزایش حس خویشتن‌داری و توانایی بیان افکار
• آگاهی از مشکلات بنیادین پنهان
• توانایی بیان احساسات انتزاعی
• بهبود مهارت­ های عزت­ نفس و خودباوری
• بهبود محدوده توجه

مهارت­‌های هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی

به خاطر داشته باشید که این روش درمانی هیچ‌گاه جایگزین تعامل با درمانگر نمی­ شود؛ اما می ­توان از آن در زندگی روزمره برای مقابله با تنش ­ها و مدیریت بحران­ های شخصی استفاده نمود. بر همین اساس در ادامه و به­ صورت خلاصه، مثال­ هایی از چگونگی استفاده از این تکنیک روان­شناختی و روان­ درمانی ارائه‌شده است. فراموش نکنید که چنانچه هفته­ ای یک ساعت از زمان خود را به تمرین این فعالیت­ ها اختصاص دهید، بدون شک پس از مدتی شاهد اثرات و پیامدهای مثبت این موضوع در خود خواهیدشد.

• تصویری از خودتان ترسیم کنید: درواقع این یک تمرین خودشناسی است. بنابراین سعی کنید تا جایی که می توانید، این تصویر را واقع ­بینانه ترسیم کنید؛ و هر نقصی که مشاهده می­‌کنید را بپذیرید.
• با تمام وجود هنر را احساس کنید: سعی کنید تا با استفاده از حواس پنج­‌گانه‌­ی خود، با هنر پیوند برقرار کنید. آگاهانه بررسی کنید که درواقع چه چیزی را می­ بینید، احساس می ­کنید، لمس می­ کنید، می­ شنوید یا مزه می­ کنید. تلاش کنید تا در زندگی روزمره و به هر بهانه‌­ای، حواس خود را تحریک کنید و پاسخ­ های آن­ها ­را تحلیل کنید.
• از هنر به ­عنوان ابزاری برای بیان احساسات خود استفاده کنید: سعی کنید احساساتی که هنگام خلق یک اثر هنری در وجود شما متبلور می­‌شود را شناسایی کنید و آن­ها را دنبال کنید. از هنر به‌عنوان ابزاری برای بیان این احساسات درونی خود استفاده کنید (حتی اگر این موارد مربوط به تنش ­های کاری شما است)؛ چراکه گاهی این موضوع باعث می‌­شود تا به ریشه‌­ی مشکلات و همچنین احساسات مدفون و بیان‌نشده‌ی خود آگاهی پیدا کنید.
• مشکلات جسمانی خود را رصد کنید: چنانچه دارای یک مشکل جسمانی و یا دردهای مزمن عصبی هستید، در طی فرآیند هنر درمانی بر روی آن­ها و تغییراتشان تمرکز کنید.
• راه بروید و نقاشی کنید: پاهای خود را رنگ کنید و سپس سعی کنید تا با راه رفتن یک اثر هنری خلق کنید.
• کلاژ درست کنید: سعی کنید تا با استفاده از مواد و مصالح مختلف، احساسات خود را با درست کردن یک کلاژ بیان کنید.
• توجه به قبل و بعد: به احساسات خود، قبل و بعد از خلق یک اثر هنری توجه کنید و بررسی کنید که آیا بهبودی در وضعیت روان­شناختی شما ایجاد شده ­است یا نه.

لازم به ذکر است که از روش هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی، برای درمان کودکان مبتلا به تروما و بیماری­‌های مزمن جسمانی نیز استفاده می‌­شود. در این روش درمانی عموماً درمانگران از این کودکان می‌­خواهند تا تصویری ازآنچه در ذهن خود دارند ترسیم کنند (به‌عنوان‌مثال آینده را چگونه می‌­بینند؟). بررسی‌­ها نشان می­‌دهد که این روش روان ­درمانی موجب افزایش خودآگاهی، تاب­‌آوری و همدلی در کودکان می‌­شود.

(برگرفته از مقاله The Benefits of Mindfulness-Based Art Therapy / نویسنده Arlin Cuncic)